آشنایی با انواع خط خوشنویسی در هنر پارسی و اسلامی

لیلا شاهیان 2 هفته قبل انواع خط نظر خود را بنویسید 30 بازدیدها

یک از زیباترین هنر های ایرانیان هنر خوشنویسی است که آثار به جا مانده از استادان خوشنویسی ایرانی همگی نشان دهنده تبحر بسیار بالای ایرانیان در این هنر است. هنرمندان خوشنویسی علاوه بر بحث زیبانویسی، همواره سعی دارند جملات و متونی را برای خوشنویسی انتخاب کنند که به بهترین نحو به روح و جان خواننده نفوذ کند. در این مقاله قصد داریم انواع خط خوشنویسی را معرفی کرده و در مورد هرکدام توضیحاتی را در اختیار شما قرار دهیم. با ما همراه باشید.

معرفی انواع خط خوشنویسی

خطوط اصلی که به «اقلام سته» نیز معروف هستند متشکل از شش خط مختلف هستند. این خطوط اصلی عبارتند از رقاع، ثلث، ريحان، محقق، توتيع و نسخ. در ایران و سایر کشور ها خطوط متعددی وجود دارند که ممکن است تعداد آن ها بسیار زیاد باشد. امّا امروزه، انواع خط خوشنویسی در ایران که کاربرد بیشتری دارند شاملسه نوع اصلی می باشد. خط های تعلیق، شکسته نستعلیق و نستعلیق امروزه بیشتر از خط های دیگر استفاده می شوند. در ادامه، توضیحاتی را در خصوص اقلام سته خط و انواع خط خوشنویسی ایرانی را در اختیار شما قرار می دهیم.

خطوط ایرانی

• تعلیق
• نستعلیق
• شکسته نستعلیق

سایر خطوط

• کوفی
• ریحان
• توقیع
• رقاع
• ثلث
• نسخ
• محقق

خط تعلیق

خط تعلیق را شاید بتوان اوّلین خط کاملا ایرانی دانست. این خط یکی از انواع خط خوشنویسی ایرانی است که در اواسط سدهٔ هفتم از ترکیب و توسعهٔ دو خط توقیع و رقاع و تحت تأثیر خطوط ایرانی پیش از اسلام به وجود آمد. در خط تعلیق هیچگونه یکنواختی به چشم نمی خورد و تمامی خطوط تو در تو متصل به هم نوشته می شوند. این خط دوایر فراوان، حروف مدور و قابلیت زیادی در ارائهٔ ترکیب‌های متنوع را داراست، به همین دلیل میان خطاطانی بیشتر رواج داشته که از نظر سواد و آشنایی با هنر خوشنویسی در سطح بالایی قرار دارند. این خط بیشتر مورد استفاده کاتبان دربارها و دیوان‌های حکومتی بوده است و به همین دلیل، با گذر زمان کاربرد این خط کمرنگ تر شده است.

به مدت صد سال، خط تعلیق رواج گسترده ای داشت و یکی از پرکاربردترین انواع خط خوشنویسی به شمار می رفت. امّا بعد از مدتی و با پیدایش خط نستعلیق و نستعلیق شکسته از رواج و کاربرد گسترده آن کاسته شد.

برخی از منابعط را به خواجه تاج سلمانی اصفهانی نسبت می‌دهند. اما در واقع او این خط را قانونمند کرد و بعدها به وسیله خواجه عبدالحی منشی استرابادی برای آن قواعد و اصول بیشتری به‌وجود آمد

پیوسته نوشتن کلمات و کمتر جدا کردن قلم از کاغذ در این خط به سرعت کاتب می‌افزود. به همین دلیل این خط عمدتا برای نوشتن نامه‌ها و فرمان‌های حکومتی که نیاز به تند نویسی داشته استفاده می شده است.

خط نستعلیق

یکی دیگر از انواع خط خوشنویسی پرآوازه ایرانی خط نستعلیق است. از لحاظ اهمیت و فراوانی، خط نستعلیق یکی از برترین خط های ایرانی است که گسترش آن برای اولین بار در اوایل قرن نهم آغاز شد. نستعلیق یکی از محبوب ترین خط الرسم های ایرانی است و دلیل این محبوبیت تعادل، توازن، انعطاف و خوانش راحت این خط است. علاوه بر این، یکی از ویژگی های بی بدیل این خط، الهاماتی است که از طبیعت به حروف و نقش های نستعلیق وارد شده است.

ابداع خط نستعلیق به میر علی تبریزی نسبت داده شده است. در داستان های قدیمی آمده است که شبی میر علی پرواز غاز های وحشی را درخواب دید و از حرکات نرم بدن این پرندگان برای ابداع حرکات سیال نستعلیق الهام گرفت. شاید همین ویژگی منحصر به فرد است که باعث شده نستعلیق یکی از زیباترین انواع خط خوشنویسی محسوب و شود و لقب «عروس خطوط اسلامی» را به خود نسبت دهد.

در چندین سال اخير، توجه به خط نستعليق به صورت روزافزون افزایش یافته است است و خوشنويسانى توانا در اين زمينه ظهور کرده‌اند. از هنرمندان خوشنويسى نستعليق معاصر که موجب رونق و ترويج اين نوع خط شده‌اند، مى‌توان از عماد‌الکتاب، سيد حسين ميرخانی، سيد حسن ميرخانی و على‌اکبر کاوه نام برد.

خط شکستهٔ نستعليق

یکی دیگر از انواع خط خوشنویسی ایرانی خط شکسته نستعلیق است که با پيچش‌ها و حرکت‌هاى بسيار زيبايش شناخته می شود. زیبایی این خط نیز بسیار چشمگیر است، اما در کنار این زیبایی مشخصهٔ بارز آن روان‌نويسى و تندنويسى است.

شکسته‌ نستعلیق از جدیدترین خطوط خوشنویسی اسلامی و زیباترین و سومین گونه از خوشنویسی ایرانی محسوب می شود. چون بیشتر شکل‌های آن از شکستن و رها کردن خط نستعلیق گرفته شده بود به نام شکستهٔ نستعلیق معروف شده است. این خط را می‌توان ایرانی‌ترین خط از میان انواع خط خوشنویسی اسلامی دانست.

خط شکسته نستعلیق از ابداعات ايرانيان به حساب می آید که مستقيماً در پيوند با خط تعليق و نستعليق مى‌باشد. این خط در اوايل قرن يازدهم و آخر دورهٔ صفويه به دليل نياز مبرم به تندنويسى بوجود آمد. مهم‌ترين استاد خوشنويسی اين خط، درويش عبدالمجيد طالقانى (نيمه دوم قرن ۱۲) است. ابداع و استخراج شکسته نستعليق را از نستعليق در اوايل قرن يازدهم به مرتضى قليخان شاملو و برخى نيز به محمد شفيع هروى نسبت داده‌اند.

شکسته نستعليق برای یک مدت کوتاه دچار رکود شد، امّا امروزه این خط مورد توجه خوشنويسان واقع شده است. حروف و کلمات در اين نوع خط خوشنويسى از شکل‌هاى متنوع و زيبايى برخوردار هستند. علاوه بر این؛ حرکت در خط شکسته نستعلیق از نستعليق آزادتر است. این نوع خوشنویسی در نقاشيخط و گرافيک نيز کاربرد وسيعى دارد.

خط کوفی

یکی از انواع خط خوشنویسی اسلامی خط کوفی است. دلیل انتخاب نام کوفی برای این خط این است که خط کوفی منسوب به شهر کوفه است و گفته می شود که در آن جا شکل گرفته است.

نخستین نسخه های قرآن با این خط نوشته می شده است، برای همین می توان گفت هم‌زمان با ظهور اسلام، خط کوفی هم شکل گرفت و قرآن با خط کوفی نوشته شد.

خط کوفی بیشتر شامل خطوط مستقیم و زاویه‌دار است و کمتر انحنا یا دور در آن به چشم می خورد. اغلب شیوه‌های نگارش خط کوفی با حرکت‌های عمودی و افقی ممتد و بلندی همراه است.

در سده‌های اولیه ظهور اسلام و در پی نیاز به داشتن خطی زیبا و تمیز که بتوان آن را بدون غلط خواند، خط کوفی مراحل تکامل خود را به‌ سرعت طی کرد. امّا از سدهٔ سوم هجری به بعد با فراگیر شدن خط نسخ و سایر انواع خط خوشنویسی، به‌تدریج کاربرد خط کوفی کمتر شد تا اینکه پس از سده پنجم هجری تقریباً کنار گذاشته شد و بیشتر کاربرد تزئینی و محدود یافت.

به‌ طور کلی شیوه‌ های نگارش خط کوفی را می‌توان به دو شاخه بزرگ مغربی و مشرقی تقسیم کرد. خط کوفی مغربی بر اساس سرزمینی که در آن رواج داشته به دسته های قروانی، تونسی، جزائری و سودانی تقسیم می شود. خط کوفی مشرقی نیز به سه دسته اصیل عربی، ایرانی و مختلط قابل تقسیم است. علاوه بر این، خط کوفی را می توان به دو دسته عمده کوفی ساده (محرر) و کوفی تزئینی تقسیم کرد.

خط ریحان

خط ریحان از مشتقات خط نسخ شناخته می شود، اما بر اساس شکل حروف و ترکیبات آن به خط محقق نزدیک‌ تر بوده و حتی ظریف‌ تر از آن است. اين خط  از انواع خط خوشنویسی از ابداعات على ابن – عبيدالله ريحانى است و به همين دليل با نام ريحانى از ان یاد می شود. برخى نيز این خط را به ابن‌بواب نسبت می دهند، زيرا او براى اين خط و زيباسازى آن تلاش‌هاى شايانى کرده است.

خط محقق و ریحان در اولین نظر مشابه خط ثلث هستند، اما در اصل، تفاوت‌های بسیار واضحی در شکل حروف آنها وجود دارد.

تا سده‌های 10 تا 11، خط ریحان برای نوشتن قرآن در بسیاری از کشورهای مسلمان استفاده می‌شد و مهم ترین دلیل این کاربرد خوانا بودن آن بوده است. شاید به خاطر اینکه این خط باید به آرامی نوشته شود و تبعا زمان بیشتری را نیاز داشت رفته رفته موارد استفاده خود را از دست داد. در هر صورت خط ریحان نسبت به خط محقق مدت زمان بیشتری استفاده شد.

خط توقیع

خط توقیع یکی از انواع خط خوشنویسی اسلامی است که در زمان خلافت مأمون خلیفه عباسی ابداع و در قرن پنجم هجری کامل گردید. این خط اغلب در امضا به کار می‌رفته‌است و به همین دلیل نام توقیع (به معنی امضا) برای آن انتخاب شده است. موارد کاربرد این نوع خط، بیشتر در نوشته‌های مهم حکومتی و دینی بوده‌است. این خط از نظر ویژگی های ظاهری با خط های ثلث و رقاع شباهت زیادی دارد.
در خط توقیع، حروف درشت‌ تر و با ضخامت بیشتر نسبت به رقاع هستند و قوس‌ ها نیز انجنای کمتری دارند.

تحول نهايى خط توقيع در قرن چهارم هجرى اتفاق افتاد. احمد بن محمود ملقب به ابن خازن از شاگردان نسل دوم ابن بواب و از مريدان وي، شوکت لازم را به خط توقیع بخشيد. در اواخر قرن نهم هجري، نوع درشتى از خط توقيع در ترکيه ابداع شد که موردپسند مردم ترک بود، اما ميان عرب‌ها چندان متداول نگشت.

خط رقاع

خط رقاع یکی از انواع خط خوشنویسی اسلامی است که اغلب برای مکاتبات خصوصی بر روی کاغذهایی در ابعاد کوچک یا نگارش کتاب‌ها و جزوات عرفی و غیر مذهبی به غیر قرآن یا ادعیه رواج داشته است. کلمه رِقاع جمع رُقعَة است به معنی پاره‌ها و نوشته‌های مختصر و به معنی صفحهٔ کوچک است.

این خط از دنباله و شکل اصلاح شده خط توقیع بوده است و به عنوان یک خط ساده، جهت صرفه جویی در زمان و جا برای نوشتن پیغام‌های کوتاه استفاده می‌شد. رقاع از ثلث است و با توجه به کاربرد آن و نیاز به سرعت نوشتن از ویژگی‌هایی مانند اتصالات، اندازۀ کوچکتر حروف و… برخوردار است.

رقاع از خطوط محبوب خوشنويسان عثمانى بوده است و توسط خوشنويس مشهور، شيخ حمدالله الاماسى، اصلاحات لازم در آن صورت گرفت. اين خط تدريجاً توسط ديگر خوشنويسان ساده‌تر شد و از رايج‌ترين انواع خط خوشنویسی گردید. امروزه خط رقاع از متداول‌ترين خطوطى است که در سرتاسر دنياى عرب بکار مى‌رود.

خط ثلث

خط ثلث یکی ازانواع خط خوشنویسی است که دارای ساختارى ايستا و موقر است. از این خط بيشتر در تزئين کتاب‌ ها و کتيبه‌ ها استفاده می شده است. انواع گوناگون ثلث تزئينى توسط ابن‌بواب و ياقوت ابداع شده که براى کتابت قرآن و ديگر کتب مذهبى به کار مى‌رفته است. ابن‌بواب  به خط ثلث زيبايى و ظرافت بخشید.

خط ثلث در ايران براى نوشتن عنوان سوره‌هاى قرآن کريم، پشت جلدنويسي، سرلوحه‌ها، و بخصوص در کتيبه‌ها و کاشى‌کارى‌ها بکار رفته است و استفاده از آن هنوز نيز رايج مى‌باشد.

بعد از رواج خط محقق و ریحان بین مردم ، خط ثلث ریحانی از خط ریحان استخراج شد و برای آن نیز قواعدی قرار داده شد.

خط نسخ

خط نسخ برای اولین بار در اواخر قرن دوم هجری رایج شد ولی تا اواخر قرن سوم هجری چندان متداول نبود. به طور کلی، ابداع این خط را به ابن مقله شیرازی در اوایل قرن سوم هجری نسبت داده اند. سابقه این خط به خط کوفی و به صدر اسلام بر می گردد. در واقع، ابن مقله خط کوفی را تکمیل کرده و قانونمند ساخت و برای تکمیل کردن نواقص و اشکالات خط کوفی و اضافه کردن اعراب و حرکات و آواها نسخ را ابداع کرد.

خط نسخ انواع بسیار گوناگونی دارد و از چمله آن ها می توان از نسخ قدیم ( نسخ حجازی)، نسخ الفضاح ،نسخ عثمانی ،نسخ ایرانی( نسخ نیریزی) ،نسخ بغدادی (جدید)، نسخ الحدیث و نسخ چاپی نام برد.

یکی از برترین چهره ها در زمینه نسخ نویسی میرزا احمد نیریزی در دوره صفویه است که او را هم پایه میر عماد در خط نستعلیق می دانند. علاوه بر این، شیوه نسخ او را «نسخ فارسی» یا «نسخ نیریزی» می نامند.

خط محقق

محقق نخستين خطی است که در آغاز خلافت عباسيان از خط کوفى استخراج شد و جزو نزديکترين خطوط به آن است. خط محقق خطى است که ابن مقلد تهذيب و هندسى کرده است ولی ابن‌بواب تکامل نهايى را به آن بخشيد. خط محقق چهار قرن محبو‌ب‌ترين خط ميان خوشنويسان جهت کتابت قرآن در تمام سرزمين‌هاى اسلام در شرق بوده است. تاثر هنر و ذوق ايرانى در اين خط کملا مشهود است. در این خط اشکال حروف یکدست، یکنواخت و درشت اندام است که با فواصل منظم و بدون تداخل حروف می‌باشد.

منبع : https://www.torreh.app